م ]1147[ - واجب است بعد از تمام شدن اعمال منى که سه چیز بود مراجعت به مکّه، براى اعمالى که در آنجا واجب است.

 و در اینجا چند مسأله است:

م ]1148[ - جایز بلکه مستحب است که روز عید که از اعمال منى‏فارغ شد بیاید به مکّه براى بقیه اعمال حج، و جایز است تأخیر بیندازد تا روز یازدهم و بعید نیست که جایز باشد تأخیر تا آخر ذى‏الحجّه به این معنى که روز آخر ذى‏الحجّه هم اگر آمد و اعمال را بجا آورد مانع ندارد.

م ]1149[ - اعمالى که در مکّه واجب است بجا بیاورد عبارتند از:

 اوّل: طواف حج، که آن را طواف زیارت مى‏گویند.

 دوم: نماز طواف.

 سوم: سعى بین صفا و مروه.

 چهارم: طواف نساء.

 پنجم: نماز طواف نساء.

م ]1150[ - کیفیّت طواف حج و نماز آن و سعى و طواف نساء و نماز آن به همان نحو است که در طواف عمره و نماز آن و سعى گذشت بدون هیچ تفاوت مگر در نیّت که اینجا باید به نیّت طواف حج و سعى آن و طواف نساء بجا آورد.

م ]1151[ - جایز نیست طواف حج و نماز و سعى و طواف نساء و نماز آن را قبل از رفتن به عرفات و بجا آوردن اعمال عرفات و مشعر و اعمال سه‏گانه منى بجا آورد در حال اختیار.

م ]1152[ - چند طایفه‏اند که براى آنها جایز است طواف حج و نماز و سعى و طواف نساء و نماز آن را بعد از آنکه مُحرِم به اِحرام حج شدند قبل از رفتن به عرفات بجا آورند، و عمل آنها مجزى است:

 اوّل: زنهایى که ترس آن دارند که در برگشتن حائض یا نفساء شوند و پاک نشوند و نتوانند بمانند تا پاک شوند.

 دوم: پیرمردها یا پیرزنهایى که عاجز باشند از طواف در موقع مراجعت براى زیادى جمعیت یا عاجز از برگشتن به مکّه باشند.

 سوم: اشخاص مریضى که بترسند در وقت ازدحام طواف کنند یا عاجز باشند از آن.

 چهارم: کسانى که مى‏دانند تا آخر ماه ذى‏الحجّه به جهتى براى آنها ممکن نمى‏شود طواف و سعى.

م ]1153[ - سه طایفه اوّل اعمالى را که جلو انداختند کافى است اگرچه بعد خلاف آن ظاهر شود مثلاً زن حائض نشود، و مریض خوب شود، و ازدحام چندان نباشد که موجب مزاحمت شود، پس بر اینها لازم نیست اعاده اعمال گرچه احوط است.

م ]1154[ - طایفه چهارم که عقیده داشت نمى‏تواند اعمال را بجا آورد اگر از جهت مرض و پیرى و علیلى بود باز مجزى است، و امّا اگر از جهت دیگر بود مثل آن که اعتقاد داشت سیل مانع مى‏شود و بعد خلافش ظاهر شد باید اعاده کند اعمال را بعد از رجوع.

م ]1155[ - شخص محرم که به واسطه احرام حج چیزهایى بر او حرام شد که در سابق به تفصیل ذکر شد در سه موقع و بعد از سه عمل به تدریج آنها بر او حلال مى‏شود:

 اوّل: بعد از تقصیر کردن یا سر تراشیدن در منى، همه چیز حلال مى‏شود مگر بوى خوش و زن چنانچه قبلاً ذکر شد، و گفته شد که صید از جهت احرام نیز حلال مى‏شود نه از جهت حرم.

 دوم: بعد از بجا آوردن طواف زیارت و نماز آن و سعى بین صفا و مروه به تفصیلى که گذشت، حلال مى‏شود بر او بوى خوش، ولى زن بر او حرام است.

 سوم: بعد از بجا آوردن طواف نساء و نماز آن که در کیفیّت مثل طواف و نماز عمره است که گذشت، حلال مى‏شود بر او زن نیز، پس بعد از این سه عمل همه چیز که به احرام حرام شده بود حلال مى‏شود، و امّا صید کردن در حرم حرام است براى همه کس چه محرم و چه محل.

م ]1156[ - کسانى که به واسطه عذر مثل پیرى و خوف حیض، طواف زیارت و طواف نساء را مقدّم داشتند، بوى خوش و زن بر آنها حلال نمى‏شود، و تمام محرّمات بعد از تقصیر یا حلق حلال خواهد شد.

م ]1157[ - طواف نساء اختصاص به مرد ندارد بلکه بر زن و خنثى و خصى و بچّه ممیّز نیز لازم است، و اگر طواف نساء نکنند زن به همان تفصیل که سابق گفته شد بر آنها حلال نمى‏شود، و نیز اگر زن آن را ترک کند مرد بر او حلال نمى‏شود، بلکه طفل غیر ممیّز اگر ولى، او را محرم کرد باید او را به احتیاط واجب طواف نساء بدهد تا بعد از بالغ شدن، زن یا مرد بر او حلال شود.

م ]1158[ - طواف نساء و نماز آن اگرچه واجب است و بدون آن، زن حلال نمى‏شود، لکن رکن نیست و ترک عمدى آن موجب باطل شدن حج نمى‏شود، بلکه واجب است بر کسى که حج کرده آن را بجا آورد، و اگر بجا نیاورد زن بر او حلال نمى‏شود، ولى آنچه از زن بر او حرام شده بود مثل عقد کردن و خطبه کردن و شاهد شدن عقد بر او حلال مى‏شود، لکن احتیاط در ترک این امور است.

م ]1159[ - جایز نیست مقدّم داشتن سعى را بر طواف زیارت یا بر نماز آن اختیاراً، و جایز نیست مقدّم داشتن طواف نساء را بر طواف زیارت و بر سعى اختیاراً، و اگر مقدّم داشت اعاده کند تا ترتیب حاصل شود.

م ]1160[ - جایز است طواف نساء را قبل از سعى بجا آورد در حال ضرورت مثل ترس از حیض و نتوانستن اقامت به مکّه تا زمان پاکى، لکن احتیاط مستحب در آن است که نایب بگیرد که بعد از آن بجا آورد.

م ]1161[ - اگر سهواً طواف نساء را قبل از سعى بجا آورد یا به واسطه ندانستن حکم مقدّم بدارد طواف و سعیش صحیح است، و احتیاط مستحب در اعاده طواف نساء است.

م ]1162[ - اگر طواف نساء را سهواً بجا نیاورد تا برگشت از حج پس اگر مى‏تواند باید خودش برگردد و بجا بیاورد، و اگر نمى‏تواند یا مشقّت دارد نایب بگیرد و پس از بجا آوردن، زن به او حلال مى‏شود.

م ]1163[ - اگر کسى طواف واجب - چه طواف عمره و چه طواف حج و چه طواف نساء - را فراموش کند و پس از بازگشت با علم به ترک طواف با زن نزدیکى کند باید یک هَدى در مکه قربانى کند و احتیاط آن است که شتر باشد، و اگر نمى‏تواند گوسفند قربانى کند، و اگر مى‏تواند باید خودش برگردد و طواف و نماز آن را بجا آورد و احتیاطاً در غیر طواف نساء سعى را هم اعاده کند، و اگر نمى‏تواند یا مشقّت دارد نائب بگیرد، ولى نائب لازم نیست سعى را اعاده کند. و در صورت استمرار فراموشى نزدیکى با زن کفّاره ندار.

م ]1164[ - اگر کسى طواف را چه طواف عمره یا طواف زیارت از روى جهل به مسأله بجا نیاورد و برگشت به محلّ خود باید حج را اعاده کند و یک شتر قربانى کند.

 مسائل متفرّقه اعمال بعد از منى و طواف نساء

س ]1165[ - اگر کسى تنها این ترس را داشته باشد که بعد از برگشت از منى در اثر ازدحام نتواند یا به مشقّت بیفتد، آیا مى‏تواند اعمال حج را مقدّم بدارد یا نه؟

 ج - مى‏تواند مقدّم بدارد.

س ]1166[ - اعمال حج را به جهت خوف حیض بر اعمال منى مقدّم داشت، ولى چون طواف یا سعى را قطع کرده بود، به طورى که مى‏باید اتمام و اعاده کند و چنین کرد، آیا بعد از اعمال منى بر او چیزى نیست؟

 ج - اگر وظیفه را انجام داده چیزى بر او نیست.

س ]1167[ - آیا نایب هم اگر خوف حیض یا مرض داشته باشد مى‏تواند اعمال حج را بر وقوفین و اعمال منى مقدّم بدارد یا نه؟

 ج - مانع ندارد.

س ]1168[ - کسانى که اعمال حج را قبل از اعمال منى انجام مى‏دهند، آیا مى‏توانند سعى را بعد از برگشتن از منى انجام دهند و باقى اعمال را قبل؟

 ج - محلّ اشکال است.

س ]1169[ - تقدیم اعمال مکّه براى ذوى الاعذار جایز یا لازم است؟

 ج - جایز است، و لازم نیست.

س ]1170[ - کسانى که اعمال حج را مقدّم بر وقوفین مى‏نمایند، آیا باید اقرب زمان به موقفین را رعایت کنند؟

 ج - لازم نیست.

س ]1171[ - تشخیص عذر براى کسانى که اعمال حج را مقدّم مى‏دارند، بر عهده خود آنان است یا بر عهده گردانندگان گروه و مسئولین؟

 ج - تشخیص با خود مکلّف است.

س ]1172[ - کسى که او را به وسیله تخت، طواف مى‏دهند آیا مى‏تواند اعمال حج خود را بر وقوفین مقدّم بدارد؟

 ج - اگر در هر صورت باید او را طواف دهند و عذر دیگرى نیست، نمى‏تواند مقدّم بدارد.

س ]1173[ - کسى که اعمال حج را بر وقوفین مقدّم مى‏دارد، آیا مى‏تواند طواف نساء را بعد از وقوفین و اعمال دیگر انجام دهد؟

 ج - بنابر احتیاط در موردى تقدیم بدارند که هر سه عمل را مقدّماً انجام دهند.

س ]1174[ - شخصى که مى‏تواند اعمال مکّه را بر وقوفین مقدّم بدارد اگر جهلاً بدون احرام، اعمال مکّه را انجام داد چه صورتى دارد؟

 ج - کفایت نمى‏کند و باید یا قبل از وقوفین آنها را با احرام اعاده کند و یا بعد از وقوفین و اعمال منى، آنها را بجا آورد.

س ]1175[ - آیا مى‏تواند اعمال مکّه را به نایب وا گذارد، در صورتى که مى‏تواند تأخیر بیندازد تا خود بجا آورد؟

 ج - با فرض این که مى‏تواند خودش بجا آورد ولو با تأخیر تا آخر وقت، نمى‏تواند نایب بگیرد.

س ]1176[ - در مناسک فرموده‏اید وقت انجام اعمال حج تا روز یازدهم است و بعید نیست که تا آخر ماه ذى‏الحجّه نیّت کند، در صورتى که وقت انجام مناسک حج تا روز یازدهم باشد، اگر تأخیر انداخت چون محتمل است ظرف وجوب منقضى شده باشد آیا معصیت نموده است؟

 ج - معصیت نیست.

س ]1177[ - کسى که از منى برگشته و هنوز اعمال واجب مکّه را انجام نداده، آیا مى‏تواند طواف مستحبّى انجام دهد، و نیز در حال احرام عمره تمتّع آیا مى‏تواند قبل از انجام عمره، طواف مستحبّى انجام دهد؟

 ج - احتیاطاً ترک نماید.

س ]1178[ - آیا بعد از انجام اعمال منى قبل از انجام اعمال مکّه مى‏توان از مکّه خارج شد یا خیر؟

 ج - مانع ندارد.

م ]1179[ - اگر شخص، چندین عمره مفرده بجا آورده باشد و در هیچ کدام طواف نساء نکرده باشد یک طواف نساء براى تمام آنها کفایت مى‏کند.

م ]1180[ - احتیاط آن است که نایب در طواف نساء، نیّت ما فى‏الذّمه کند گرچه مى‏تواند به نیّت منوبٌ عنه انجام دهد.

س ]1181[ - آیا پیش از بجا آوردن طواف نساء و بعد از انجام حلق و اعمال بعدى، تمام انواع تلذّذ و تمتّع از زن حرام است و یا اختصاص به جماع دارد؟

 ج - از مطلق تلذّذ از زن باید اجتناب نماید.

س ]1182[ - آیا تأخیر طواف نساء از سعى براى چند روز، جایز است یا خیر؟

 ج - مانع ندارد.

س ]1183[ - شخصى بعد از حج، ازدواج کرد و داراى اولاد شد، بعداً متوجّه مى‏شود که در حج، طواف نساء را بجا نیاورده است، حال که متوجّه شده است، حکم زن و فرزند او چگونه است و نسبت به طواف باید چه کند؟

 ج - با فرض جهل، فرزند او حکم حلال زاده را دارد و عقد ازدواج باطل نیست، امّا از جماع و تلذّذهاى دیگر پرهیز کند تا طواف نساء را بجا آورد، و اگر خودش نمى‏تواند برود نائب بگیرد.

س ]1184[ - مردى به زنش گفت وظیفه من طواف نساء است، ولى تو باید طواف رجال بجا آورى! زن به جاى نیّت طواف نساء طواف رجال ذکر کرد، آیا کافى است یا نه؟

 ج - اگر منظورش اداى وظیفه است، مانع ندارد.

س ]1185[ - کسى که عمره مفرده انجام مى‏داد بدون اینکه تقصیر کند طواف نساء را بجا آورد، وظیفه او چیست، و عمره او باطل است یا نه؟

 ج - عمره باطل نمى‏شود، لکن باید بعد از تقصیر، طواف نساء را اعاده نماید، و بدون آن، حرمت نساء باقى است.

س ]1186[ - شخصى پس از مراجعت از مکّه شک مى‏کند که طواف نساء حج یا عمره مفرده را بجا آورده یا نه، چه وظیفه‏اى دارد؟

 ج - اگر التفات به وجوب طواف نساء نداشته، باید طواف نساء را انجام دهد یا نائب بگیرد، ولى در صورت التفات لازم نیست، هرچند احوط است.

س ]1187[ - اگر کسى بعد از شوط چهارم طواف نساء عمره مفرده با زوجه خود مواقعه نماید، آیا مانند طواف نساء حج است که به حج لطمه اى وارد نکرده و کفّاره هم ندارد؟

 ج - بلى، عمل صحیح است و کفّاره ندارد، اگرچه حرام مرتکب شده است.

س ]1188[ - بجا نیاوردن طواف نساء از روى جهل همانند طواف حج و عمره است که باید حج را اعاده کند و شتر قربانى نماید؟

 ج - ترک طواف نساء، حج را باطل نمى‏کند و کفّاره ندارد، ولى حرمت نساء بدون آن باقى است و ارتکاب آن کفّاره دارد.

س ]1189[ - شخصى قبل از طواف نساء با زوجه خود ملاعبه نمود و از روى شهوت به او دست زده است، آیا کفّاره دارد؟

 ج - کفّاره دارد مگر در صورت جهل یا نسیان.

س ]1190[ - زنى که اعمال حج خود را بر وقوفین مقدّم داشته، بعد از سعى حائض مى‏شود، شوهرش در همان وقت به نیابت از او طواف نساء را انجام داده، آیا این نیابت صحیح است؟

 ج - صحیح نیست، و تقدیم براى کسى است که خودش طواف مى‏کند. و احتیاط مستحب آن است که اکتفا به آن که مقدّم داشته هم نکند.

س ]1191[ - اگر نایب، طواف نساء را بجا نیاورد، آیا فقط زن بر او حرام است یا ذمّه‏اش هم مشغول است، هر چند بعد از مردن باشد، که باید براى او قضا کنند؟

 ج - ذمّه او هم مشغول است، ولى خودش باید در حیاتش انجام دهد و اگر نمى‏تواند نایب بگیرد.

س ]1192[ - شخصى طواف نساء عمره مفرده را فراموش کرده و بعد براى‏عمره تمتّع محرم شده است آیا طواف نساء فراموش شده را بعد از انجام اعمال عمره تمتّع بجا آورد یا قبل از آن؟

 ج - مى‏تواند بعد از انجام اعمال تمتّع بجا آورد و اگر تأخیر بیندازد طواف نساء حج، کفایت از آن مى‏کند.

س ]1193[ - کسى که طواف نساء عمره مفرده را بجا نیاورده و بعد از آن حج اِفراد بجا مى‏آورد، آیا طواف نساء حج اِفراد کفایت مى‏کند؟

 ج - کفایت مى‏کند.

س ]1194[ - پیرمردان و پیرزنانى که عمل زناشویى از آنان ممکن نیست و ازدواج هم نمى‏کنند و نیز کسى که عنین است، آیا اگر طواف نساء را بجا نیاورند اشکال دارد؟

 ج - اگرچه طواف نساء جزء اعمال نیست، لکن عمل واجبى است که باید انجام داده شود.

مستحبّات طواف حج و نماز آن و سعى‏
 آنچه که از مستحبّات در طواف عمره و نماز آن و سعى، ذکر شد اینجا نیز جارى است، و مستحب است شخصى که به جهت طواف حج مى‏آید، در روز عید قربان بیاید و بر درب مسجد بایستد و این دعا را بخواند:

«اَللَّهُمَّ اَعِنّى علَى نُسُکِکَ وَ سَلِّمنى لَهُ وَ سَلِّمهُ لِى أَسأَلُکَ مَسأَلَةَ العَلِیلِ الذَّلِیلِ المُعتَرِفِ بِذَنبِهِ أن تَغفِرَ لِى ذُنُوبِى وَ أن تُرجِعَنِى بِحاجَتَى، اَللَّهُمَّ إنَّى عَبدُکَ وَ البَلَدُ بَلَدُکَ وَ البَیتُ بَیتُکَ جِئتُ أَطلُبُ رَحمَتَکَ وَ أؤُمُّ طاعَتَکَ مُتَّبِعاً لأمرِکَ راضِیاً بِقَدَرِکَ أَسأَلُکَ مَسألَةَ المُضطَرِّ إلَیکَ المُطِیعِ لِأمرِکَ المُشفِقِ مِن عَذابِکَ الخائِفِ لِعُقُوبَتِکَ أن تُبَلِّغَنِى عفوک وَ تُجِیرَنى‏مِنَ النَّارِ بِرَحمَتِکَ».

 پس به نزد حجر الاسود بیاید و استلام و بوسه نماید، و اگر بوسیدن ممکن نشد دست به حجر مالیده و دست خود را ببوسد، و اگر آن هم ممکن نشد مقابل حجر ایستاده و تکبیر بگوید و بعد، آنچه در طواف عمره بجا آورده بود بجا آورد.